Raport eksperta

Data werdyktu: 07.12.2023 13:45

W świetle obowiązującego prawa międzynarodowego, historycznych arbitraży, ziemie na zachód od rzeki Essequibo w Gujanie należą do Gujany, a nie do Wenezueli. W ujęciu historycznym wenezuelskie roszczenia również są dość wątpliwe, gdyż opierają się na wielokrotnie modyfikowanych, niezbyt precyzyjnych rozgraniczeniach i mapach. Zgłoszony wpis na platformie X zawiera twierdzenie, że „terytorium Esequibo” jest ziemią wenezuelską. Pierwszym znanym Europejczykiem, który zetknął się z Gujaną, był angielski odkrywca Walter Raleigh. Jednak pierwszymi Europejczykami, którzy się tam osiedlili, począwszy od początku XVII wieku byli Holendrzy, którzy założyli kolonie Essequibo i Berbice, dodając Demerarę w połowie XVIII wieku. W 1796 roku Wielka Brytania przejęła te trzy kolonie w ramach działań związanych z konfliktem zbrojnym z Francuzami, którzy w Europie okupowali Holandię. Wielka Brytania zwróciła Holendrom kontrolę nad koloniami w 1802 roku, ale przejęła je zaledwie rok później podczas wojen napoleońskich. Kolonie zostały oficjalnie przekazane Wielkiej Brytanii w 1815 roku na podstawie traktatu zawartego z Niderlandami i w 1831 r. skonsolidowane w jedną – Gujanę Brytyjską. Jej stolicą było miasto Georgetown (przed 1812 r. znane jako Stabroek). Dokładny przebieg zachodniej granicy nowego terytorium nie został wytyczony, więc wysłannik brytyjskiego Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, a potem oficjalny komisarz Robert Schomburgk wytyczył w latach czterdziestych XIX wieku granicę zachodnią oraz wschodnią z holenderską kolonią Surinam, określaną później jako linia Schomburgka. W latach 40. XIX wieku rząd Wenezueli oprotestował wyznaczony przez Brytyjczyków przebieg granic, uznając za obowiązującą linię powstałą w momencie uzyskania niepodległości przez Republikę Wenezueli od Hiszpanii. Począwszy od powstania w 1777 roku Kapitanatu Wenezueli, którego mapy określały granice kolonii hiszpańskich na wschodzie, terytorium nazywane Wenezuelą obejmowało tereny gujańskie do rzeki Essequibo. Jednak wcześniejsze mapy hiszpańskich posiadłości kolonialnych sięgające XVII wieku pokazywały granice kolonii hiszpańskiej o nazwie Wenezuela, które nie wybiegały daleko poza ujście rzeki Orinoko. Granice kolonii w dawnych wiekach były mało precyzyjne, przebiegały przez tereny prawie niezamieszkane, trudno dostępne, słabo zbadane i poznane. Zmienne, nietrwałe i niezbyt dokładnie określone były także granice państw powstających na terenie Ameryki Południowej w wyniku powstań wyzwoleńczych przeciw hiszpańskiemu panowaniu kolonialnemu. Na przykład Wenezuela od 1819 do 1831 roku wraz z Kolumbią, Ekwadorem i Panamą była częścią Wielkiej Kolumbii. Po wytyczeniu przez Wielką Brytanię granic kolonii Gujana, Wenezuela domagała się zwrotu ziem po rzekę Essequibo, co stanowiło ⅔ terytorium wówczas brytyjskiego. Po odkryciu na tych terenach złóż złota Wielka Brytania zaczęła zgłaszać roszczenia do kolejnych terytoriów na zachód od linii Schomburgka, których powierzchnia wynosiła kolejne 33 tys. mil kwadratowych. W 1876 r. Wenezuela poprosiła o pomoc Stany Zjednoczone, powołując się na tzw. doktrynę Monroe. Jej założenia sprowadzały się do obrony Nowego Świata przed mocarstwami europejskimi. Przez dwie dekady władze USA nie wykazywały jednak szczególnego zainteresowania sprawą. Wreszcie w 1895 r. sekretarz stanu USA Richard Olney zwrócił się do brytyjskiego rządu lorda Salisbury, by poddał się arbitrażowi USA w tej kwestii. Brytyjczycy odmówili. Jeszcze w tym samym roku prezydent Grover Cleveland zarządził powołanie komisji granicznej i wyegzekwowanie jej ustaleń wszelkimi środkami. Wielka Brytania zgodziła się na propozycję USA ze względu na trudną sytuację w Afryce Południowej, gdzie wybuchło przeciw jej panowaniu powstanie ludności burskiej. Wyrok w sporze w dniu 3 października 1899 r. wydany przez trybunał arbitrażowy zwołany w Paryżu, utworzony dwa lata wcześniej zgodnie z ustaleniami Traktatu Arbitrażowego w Waszyngtonu z dnia 2 lutego 1897 r., w którym arbitrzy reprezentujący Wenezuelę z jednej strony i Wielką Brytanię (jako właściciela kolonii Gujany Brytyjskiej) z drugiej strony, jednogłośnie uznali linię Schomburgka z małymi modyfikacjami jako granicę Gujany. Odrzucono przy tym roszczenia zarówno wenezuelskie jak i brytyjskie. Inaczej mówiąc, orzeczenie przyznało 90 proc. spornego terytorium Wielkiej Brytanii. Granica została wytyczona przez brytyjsko-wenezuelską komisję mieszaną w 1905 roku na podstawie arbitrażu z 1899 r. Pomimo rozczarowania orzeczeniem Paryskiego Trybunału Arbitrażowego, Wenezuela zaakceptowała je. Pół wieku później publikacja na temat rzekomego układu politycznego między Rosją a Wielką Brytanią w kontekście tamtego arbitrażu sprawiła, że Wenezuela postanowiła wrócić do swoich roszczeń. W latach 50. XX wieku wenezuelskie media prowadziły kampanię na rzecz przejęcia ziem do rzeki Essequiba. Pod rządami dyktatora Marcosa Péreza Jiméneza rząd Wenezueli snuł plany inwazji na te tereny. Prezydent Pérez Jiménez przewidywał inwazję na Gujanę w 1958 r., ale ostatecznie został obalony w wyniku wenezuelskiego zamachu stanu w 1958 r., zanim zostało to sfinalizowane. Na arenie międzynarodowej Wenezuela formalnie podniosła tę kwestię na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1962 r. – cztery lata przed uzyskaniem przez Gujanę niepodległości od Wielkiej Brytanii. 12 listopada 1962 r. wenezuelski minister spraw zagranicznych Marcos Falcón Briceño wygłosił przemówienie w Specjalnym Komitecie Politycznym i Dekolonizacyjnym Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych. Potępił w nim arbitraż Trybunału Paryskiego z 1899 r. i uznał go za obarczony wadami powodującymi jego nieważność. 17 lutego 1966 r. pomiędzy Wielką Brytania a Wenezuelą, w obecności lokalnego rządu bliskiej uzyskania niepodległości Gujany Brytyjskiej zawarto porozumienie zwane genewskim, które określa formy rozwiązywania sporów o te ziemie. Kilka miesięcy później Gujana uzyskała niepodległość od Wielkiej Brytanii. W 2018 r. rząd niepodległego państwa Gujana złożył wniosek do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, chcąc potwierdzić ważność i moc wiążącą arbitrażu z 1899 r. Reakcją Wenezueli było wydanie oświadczenia, że nie uznaje jurysdykcji tego trybunału w sprawie swoich roszczeń wobec Gujany. Trybunał jednak procedował. Otrzymał wymagane dokumenty od Gujany i dał czas na dostarczenie jej stanowiska Wenezueli. Nie otrzymał jednak od przedstawicieli tego państwa wymaganych dokumentów. W 2020 r. trybunał ONZ zadecydował, że posiada jurysdykcję, aby rozstrzygać w tej sprawie i kontynuował procedowanie wyznaczając kolejne terminy dla obu stron. Na początku grudnia 2023 r. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości nakazał Wenezueli, by nie podejmowała żadnych działań, które mogłyby zmienić stan faktyczny, jeśli chodzi o sprawowanie kontroli przez Gujanę nad spornym terytorium,. Zarazem nie zakazał Wenezueli przeprowadzenia referendum w sprawie przyszłości tego terytorium. Plebiscyt odbył się 5 grudnia. Choć sprawa, jak widać, ma długą i dość zawiłą historię, to nie ulega wątpliwości, że twierdzenia Wenezueli, jakoby tereny na zachód od rzeki Essequibo należą do niej, są jedynie jej własnym stanowiskiem w sporze toczonym od blisko dwustu lat, nie zaś obiektywnym faktem. W świetle prawa międzynarodowego, dopóki nie zapadnie inne rozstrzygnięcie, obowiązuje arbitraż z 1899 roku, czyli terytorium to należy do Gujany.

Żródła

https://web.archive.org/web/20181016083549/http://www.guyana.org/features/guyanastory/chapter52.html https://history.state.gov/milestones/1866-1898/venezuela https://books.google.pl/books?hl=en&lr=&id=NmU6AAAAcAAJ&oi=&redir_esc=y https://cnnespanol.cnn.com/2023/12/02/historia-disputas-esequibo-reino-unido-guyana-venezuela-orix/ https://books.google.pl/books?id=sNkMAAAAYAAJ&redir_esc=y https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%20561/volume-561-I-8192-English.pdf https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/171/171-20201218-SUM-01-00-EN.pdf https://books.google.pl/books?id=t3ItAQAAMAAJ&q=swedish&redir_esc=y https://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/GB-VE_970202_Treaty%20of%20Arbitration.pdf https://icj-cij.org/files/case-related/171/171-20180404-PRE-01-00-EN.pdf https://apnews.com/article/venezuela-guyana-maduro-referendum-essequibo-c031c2e6264392183503d988d6346e8e https://moha.gov.gy/wp-content/uploads/2021/04/Brochure-Venezuela-Controversy.pdf https://peacemaker.un.org/guyana-venezuela-border66 https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Venezuela https://en.wikipedia.org/wiki/Captaincy_General_of_Venezuela https://en.wikipedia.org/wiki/First_Republic_of_Venezuela https://en.wikipedia.org/wiki/Guayana_Esequiba https://en.wikipedia.org/wiki/British_Guiana